Postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych jest postępowaniem odrębnym uregulowanym przepisami Kodeksu postępowania cywilnego, cechującym się odmiennościami względem postępowania zwykłego z uwagi na specyfikę i charakter rozpoznawanych spraw.

Przepisy dotyczące omawianego rodzaju postępowania regulują między innymi takie kwestie, jak: jakiego rodzaju sprawy są zdefiniowane jako sprawy z zakresu prawa pracy, jakiego rodzaju sprawy są zdefiniowane jako sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych, zdolność sądowa i procesowa, właściwość sądu czy udział organizacji społecznych w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych.

Z punktu widzenia pracodawcy praktyczną doniosłość ma przepis art. 460 Kodeksu postępowania cywilnego, zgodnie z którym zdolność sądową i procesową ma także pracodawca, chociażby nie posiadał osobowości prawnej, a w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych zdolność tę ma organ rentowy i wojewódzki zespół do spraw orzekania o niepełnosprawności. Przypomnieć należy, że definicję pracodawcy znajdziemy w przepisach Kodeksu pracy. Stosownie do art. 3 Kodeksu pracy pracodawcą jest zarówno jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej, jak i osoba fizyczna, jeżeli zatrudniają pracowników.

Warto również zwrócić uwagę, że odrębność postępowania z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych charakteryzuje się rozszerzonym katalogiem osób, które mogą być pełnomocnikami stron. Zgodnie bowiem z przepisem art. 465 Kodeksu postępowania cywilnego, pełnomocnikiem pracownika lub ubezpieczonego może być również przedstawiciel związku zawodowego lub inspektor pracy albo pracownik zakładu pracy, w którym mocodawca jest lub był zatrudniony, a ubezpieczonego – także przedstawiciel organizacji zrzeszającej emerytów i rencistów. Pełnomocnikiem pracodawcy niebędącego osobą prawną lub przedsiębiorcą albo organu rentowego może być również jego pracownik. Pełnomocnikiem wojewódzkiego zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności może być jego członek.

Celem niniejszej publikacji jest zasygnalizowanie istotnych dla pracodawcy zmian w procedurze. Omawiana nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego wprowadza szereg istotnych zmian, zaś w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych wprowadza zmiany między innymi w zakresie właściwości sądu

Co do zasady, przez sprawy z zakresu prawa pracy należy rozumieć przede wszystkim sprawy o roszczenia ze stosunku pracy lub z nim związane. Aby móc zakwalifikować konkretną sprawę do „spraw z zakresu prawa pracy” należy posłużyć się ustawową definicją.

Zgodnie z art. 476 Kodeksu postępowania cywilnego, przez sprawy z zakresu prawa pracy rozumie się sprawy:

1. o roszczenia ze stosunku pracy lub z nim związane;
2. ustalenie istnienia stosunku pracy, jeżeli łączący strony stosunek prawny, wbrew zawartej między nimi umowie, ma cechy stosunku pracy;
3. o roszczenia z innych stosunków prawnych, do których z mocy odrębnych przepisów stosuje się przepisy prawa pracy;
4. o odszkodowania dochodzone od pracodawcy na podstawie przepisów o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

Nowelizacja przepisów Kodeksu postępowania cywilnego zmieniła w pkt 4 powyżej wyrażenie „zakład pracy” na „pracodawcę”. Zmiana ta wynika ze zmian kodeksu pracy dokonanych w 1996 roku. Przed 1996 rokiem kodeks pracy posługiwał się pojęciem „zakładu pracy” a nie „pracodawcy”. W konsekwencji, w przypadku nowelizacji przepisów z zakresu prawa pracy znajdujących się w Kodeksie postępowania cywilnego, w ocenie ustawodawcy, należało usunąć pojęcie „zakładu pracy” z art. 461 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego, ponieważ jak wskazane jest w uzasadnieniu do nowelizacji, obecnie pojęcie „zakład pracy” jest rozumiane jako miejsce wykonywania pracy i nie ma potrzeby wyodrębniania go od już tak określonej podstawy ustalenia właściwości.

Na podstawie obowiązujących przepisów (zgodnie z art. 461 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego) powództwo w sprawach z zakresu prawa pracy może być wytoczone:

• bądź przed sąd właściwości ogólnej pozwanego,
• bądź przed sąd, w którego okręgu praca jest, była lub miała być wykonywana,
• bądź też przed sąd, w którego okręgu znajduje się zakład pracy.

Nowelizacja zawęża możliwość wyboru sądu właściwego w sprawach z zakresu prawa pracy do sądu, który będzie spełniał jeden z dwóch kryteriów. W związku z wyżej opisanymi zmianami, od dnia 7 listopada 2019 roku powództwo w sprawie z zakresu prawa pracy można wytoczyć:

• bądź przed sąd ogólnie właściwy dla pozwanego,
• bądź przed sąd, w którego obszarze właściwości praca jest, była lub miała być wykonywana.

Właściwość rzeczowa sądów z zakresu prawa pracy nie ulega zmianie. Oznacza to iż, że do właściwości sądów rejonowych, bez względu na wartość przedmiotu sporu, należą sprawy z zakresu prawa pracy:

• o ustalenie istnienia stosunku pracy,
• o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy,
• o przywrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy oraz łącznie z nimi dochodzone roszczenia i o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy,
• a także sprawy dotyczące kar porządkowych i świadectwa pracy oraz roszczenia z tym związane.

Zgodnie z art. 476 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego, sprawą z zakresu ubezpieczeń społecznych jest sprawa, w której wniesiono odwołanie od decyzji organów rentowych, dotyczących:

1. ubezpieczeń społecznych;
2. emerytur i rent;
3. innych świadczeń w sprawach należących do właściwości Zakładu Ubezpieczeń Społecznych;
4. świadczeń odszkodowawczych przysługujących w razie wypadku lub choroby pozostających w związku ze służbą wojskową albo służbą w Policji, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Służbie Celno-Skarbowej, Państwowej Straży Pożarnej, Biurze Ochrony Rządu, Służbie Ochrony Państwa, Służbie Więziennej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służbie Kontrwywiadu Wojskowego, Służbie Wywiadu Wojskowego oraz Centralnym Biurze Antykorupcyjnym.

Sprawą z zakresu ubezpieczeń społecznych jest również sprawa wszczęta na skutek niewydania przez organ rentowy decyzji we właściwym terminie, a także sprawy, w których wniesiono odwołanie od orzeczenia wojewódzkiego zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności, sprawy o roszczenia ze stosunków prawnych między członkami otwartych funduszy emerytalnych a tymi funduszami lub ich organami oraz sprawy ze stosunków między emerytami lub osobami uposażonymi w rozumieniu przepisów o emeryturach kapitałowych a Zakładem Ubezpieczeń Społecznych (art. 476 § 3 Kodeksu postępowania cywilnego).

W odniesieniu natomiast do spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, zgodnie ze zmienionymi przepisami Kodeksu postępowania cywilnego (obowiązującymi od 7 listopada 2019 roku) zostaje rozszerzona właściwość sądów w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. Od 7 listopada 2019 roku w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych właściwy będzie sąd, w którego obszarze właściwości ma miejsce zamieszkania albo siedzibę strona odwołująca się od decyzji wydanej przez organ rentowy lub orzeczenia wydanego przez wojewódzki zespół do spraw orzekania o niepełnosprawności, jak również występująca z żądaniem w pozostałych sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych wymienionych w art. 476 § 3 Kodeksu postępowania cywilnego.

Co więcej, nowe przepisy stanowią, iż jeżeli na tej podstawie nie można ustalić sądu właściwego do spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, właściwy jest sąd, w którego obszarze właściwości ma siedzibę organ rentowy, a w sprawie, w której występuje wymieniony w art. 476 § 3 organ inny niż rentowy – ten organ.

Inaczej będzie w sytuacji, w których wniesiono odwołanie od decyzji organu emerytalnego określonego przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych, wojskowego organu emerytalnego albo organu emerytalnego właściwego w stosunku do funkcjonariuszy Służby Więziennej, właściwy jest sąd, w którego obszarze właściwości ma siedzibę ten organ. Przepisy dotyczące sądu przełożonego nie będą miały zastosowania, chyba że miałoby to prowadzić do nieważności postępowania.

Warto również zwrócić uwagę na zmiany, jakie wprowadziła nowelizacja do Kodeksu postępowania cywilnego w zakresie przekazania spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych na wniosek.

Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego (przed 7 listopada 2019 roku) przewidywały, iż sąd właściwy może na zgodny wniosek stron przekazać sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu, rozpoznającemu sprawy z zakresu prawa pracy lub ubezpieczeń społecznych, jeżeli przemawiają za tym względy celowości. Postanowienie w tym przedmiocie może zapaść na posiedzeniu niejawnym. Sąd, któremu sprawa została przekazana, jest związany postanowieniem sądu przekazującego.

W wyniku nowelizacji art. 461 § 3 Kodeksu postępowania cywilnego otrzyma następujące brzmienie: Sąd właściwy może na zgodny wniosek stron przekazać sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu, rozpoznającemu sprawy z zakresu prawa pracy lub ubezpieczeń społecznych, jeżeli przemawiają za tym względy celowości.
Powyższa zmiana o charakterze porządkującym jest konsekwencją wprowadzenia przez nowelizację generalnej zasady, zgodnie z którą sąd będzie mógł wydawać postanowienia na posiedzeniu niejawnym. Oznacza to, iż w praktyce mimo zmiany brzmienia omawianego przepisu nie zachodzą zmiany w zakresie wydawania orzeczeń w tym zakresie, ponieważ będą miały zastosowanie przepisy ogólne.

W przypadku zgodnego wniosku stron o przekazanie sprawy sąd nadal nie jest tym wnioskiem związany, lecz dokonuje jego oceny, czy przekazanie sprawy do rozpoznania innemu równorzędnemu sądowi jest celowe – np. z uwagi na mniejsze koszty postępowania dowodowego z racji wyboru sądu bliższego dla miejsca zamieszkania świadków.