Śledząc wypowiedzi ekspertów, można z łatwością wskazać najczęstszą przyczynę upadłości polskich przedsiębiorców, a jest nią zbyt późne podjęcie działań wobec trudnej sytuacji finansowej ich firmy. Zwlekanie z wdrożeniem wewnętrznych środków naprawczych prowadzi do narastających zatorów płatniczych, wypowiedzenia udzielonych kredytów i pożyczek przez banki, w konsekwencji zaś do niewypłacalności i likwidacji przedsiębiorstwa lub, jeśli to jeszcze możliwe, jego restrukturyzacji. Reasumując: przedsiębiorcy zbyt długo czekają z podjęciem działań mających na celu utrzymanie rentowności ich firm.

Nie jest to specyfika wyłącznie polskiego rynku – to problem europejski. Według szacunków Komisji Europejskiej w całej Unii Europejskiej każdego roku 200 tysięcy przedsiębiorstw ogłasza upadłość, w konsekwencji czego likwidowanych jest ok. 1,7 miliona miejsc pracy. W efekcie działań UE, 16 lipca 2019 roku weszła w życie Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1023 z dnia 20 czerwca 2019 r. w sprawie ram restrukturyzacji zapobiegawczej, umorzenia długów i zakazów prowadzenia działalności oraz w sprawie środków zwiększających skuteczność postępowań dotyczących restrukturyzacji, niewypłacalności i umorzenia długów, a także zmieniającej dyrektywę (UE) 2017/1132 (dyrektywa o restrukturyzacji i upadłości, dalej jako: „Dyrektywa”).

Nadrzędnym celem Dyrektywy jest wprowadzenie instrumentów, które służą zapobieżeniu niewypłacalności oraz zapewnieniu rentowności działalności dłużników – bez uszczerbku dla innych rozwiązań pozwalających uniknąć niewypłacalności – a tym samym ochronie miejsc pracy i utrzymaniu prowadzonej przez nich działalności.

Ponadto, Dyrektywa ma przyczynić się do prawidłowego funkcjonowania rynku wewnętrznego oraz wyeliminowania przeszkód w korzystaniu z podstawowych swobód, takich jak swoboda przepływu kapitału i swoboda przedsiębiorczości, które wynikają z różnic między krajowymi przepisami i postępowaniami dotyczącymi restrukturyzacji zapobiegawczej, niewypłacalności, umorzenia długów i zakazu prowadzenia działalności. Dyrektywa zmierza do usunięcia tych przeszkód poprzez m.in. zapewnienie, aby zarówno rentowni przedsiębiorcy, jak i przedsiębiorcy, którzy znaleźli się w trudnej sytuacji finansowej, mieli dostęp do skutecznych krajowych ram restrukturyzacji zapobiegawczej, które umożliwią im prowadzenie działalności, umorzenie ich długów, i ażeby same postępowania trwały krócej i były bardziej efektywne.

Opublikowanie Dyrektywy miało też na celu harmonizację rozwiązań krajowych w poszczególnych krajach UE. Jak wskazano w motywie 7 Dyrektywy, różnice między państwami członkowskimi w odniesieniu do postępowań dotyczących restrukturyzacji, niewypłacalności i umorzenia długów przekładają się na dodatkowe koszty dla inwestorów przy ocenie ryzyka popadnięcia przez dłużników w trudną sytuację finansową w jednym lub większej liczbie państw członkowskich, i na ryzyko związane z inwestowaniem w rentowne przedsiębiorstwa w trudnej sytuacji finansowej, a także na koszty dotyczące restrukturyzacji przedsiębiorstw, których zakłady, wierzyciele lub majątek znajdują się w innych państwach członkowskich.

Wyższy stopień harmonizacji w dziedzinie restrukturyzacji, niewypłacalności, umorzenia długów i zakazów prowadzenia działalności jest niezbędny do dobrego funkcjonowania rynku wewnętrznego w ujęciu ogólnym, a w szczególności do dobrego funkcjonowania unii rynków kapitałowych, a także niezbędny dla odporności europejskich gospodarek, w tym dla zachowania i tworzenia miejsc pracy.

Dyrektywa nie ma uniwersalnego charakteru. W jej artykule 1. dokonano szeregu wyłączeń podmiotowych. Dyrektywy nie stosuje się m.in. do zakładów ubezpieczeń, zakładów reasekuracji, instytucji kredytowych w rozumieniu art. 4 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia (UE) nr 575/2013 czy do firm inwestycyjnych. Zdaniem organów UE, tacy dłużnicy podlegają szczególnym zasadom, a krajowe organy nadzoru i organy ds. restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji dysponują wobec nich szerokimi uprawnieniami interwencyjnymi.

Zgodnie z art. 1 ust. 2 lit. h. Dyrektywy, nie stosuje się jej również do konsumentów. Jednakże z motywu 21 wynika, że wobec trudności w rozróżnieniu długów osób fizycznych prowadzących jednoosobowe działalności gospodarcze zaciągniętych w ramach tej działalności, od długów powstałych poza nią, a co za tym idzie odrębnością procedur zmierzających do umorzenia tych długów, ustawodawca unijny zaleca stosować postanowienia Dyrektywy także wobec konsumentów.

Dyrektywa proponuje wprowadzenie z krajowym ustawodawstwie narzędzi wczesnego ostrzegania, które mają przysługiwać dłużnikom w celu uniknięcia przez nich niewypłacalności. Narzędzie te muszą być jasne, przejrzyste i mają pozwalają wykryć okoliczności, które mogłyby prowadzić do pojawienia się prawdopodobieństwa niewypłacalności i które mogą zasygnalizować dłużnikowi konieczność podjęcia niezwłocznych działań. Dyrektywa w tym kontekście wymienia:

• mechanizmy alarmowe w przypadkach, gdy dłużnik nie dokonał określonych rodzajów płatności;
• usługi doradcze świadczone przez organizacje publiczne lub prywatne;
• zachęty w ramach prawa krajowego dla osób trzecich posiadających stosowne informacje dotyczące dłużnika, takich jak księgowi, organy podatkowe lub organy ds. zabezpieczenia społecznego, aby podmioty te sygnalizowały dłużnikowi niekorzystne zmiany.

Powyższe instrumenty są określone w sposób szeroki, wręcz abstrakcyjny, stąd należy bacznie obserwować kroki polskiego ustawodawcy, które zostaną podjęte w celu ich implementacji.

Najważniejszym elementem Dyrektywy jest określenie ram restrukturyzacji zapobiegawczej, tj. procedury dedykowanej dłużnikom, którzy stoją przed widmem przyszłej, lecz prawdopodobnej niewypłacalności. Podstawowe założenia przedstawiają się następująco:

• restrukturyzacja zapobiegawcza ma być stosowana co do zasady na wniosek dłużnika, aczkolwiek państwa członkowskie mogą przewidzieć kompetencje do wszczęcia takiego postępowania po stronie jego wierzycieli i przedstawicieli jego pracowników, aczkolwiek z zastrzeżeniem zgody dłużnika,
• dłużnik ma zachowywać co najmniej częściowy zarząd nad własnym majątkiem. Jednakże w przypadkach podlegających indywidualnej ocenie, może być powołany nadzorca restrukturyzacyjny. Państwa członkowskie mogą też przewidzieć sytuacje, w której wyznaczenie nadzorcy będzie obowiązkowe,
• co do toczących się wobec dłużnika postępowań egzekucyjnych, Dyrektywa pozostawia państwom członkowskim pewną swobodę. O ile państwa członkowskie muszą przewidzieć możliwość zawieszenia czynności egzekucyjnych na co do zasady cztery miesiące, to już ich decyzji pozostawiono sformułowanie reguł, według których sąd może odmówić takiego zawieszenia. Państwa członkowskie mogą też przewidzieć, że wstrzymanie indywidualnych czynności egzekucyjnych może być ogólne, obejmujące wszystkich wierzycieli, lub może być ograniczone do jednego lub większej liczby pojedynczych wierzycieli lub kategorii wierzycieli. Zawieszenie ma dotyczyć wszystkich roszczeń, w tym wierzytelności zabezpieczonych i wierzytelności uprzywilejowanych, chyba że państwo członkowskie określi ściśle przypadki, w których zawieszenie nie będzie dotyczyło określonych roszczeń,
• jeżeli w trakcie zawieszenia postępowania egzekucyjnego zgodnie z ww. regułami zaktualizuje się podstawa do wszczęcia postępowania upadłościowego według prawa krajowego, to obowiązek dłużnika do złożenia takiego wniosku ma zostać zawieszony na czas zawieszenia postępowania egzekucyjnego, przy czym państwa członkowskie mogą wyłączyć tę zasadę, gdy dłużnik nie jest w stanie spłacać swoich długów w terminie ich wymagalności,
• Dyrektywa wymienia treść planu restrukturyzacji, który musi zostać sporządzony. Jednocześnie państwa członkowskie są zobowiązane do udostępniania online kompleksowej listy kontrolnej dla planów restrukturyzacji, dostosowanej do potrzeb małych i średnich przedsiębiorstw. Co do zasady plan ma być składany przez dłużnika, ale państwa UE mogą przewidzieć, że plan będzie mógł złożyć również wierzyciel i nadzorca restrukturyzacyjny. Dyrektywa wprowadza też szczegółowe reguły dotyczące zatwierdzania planu i wyrażania wobec niego sprzeciwu. Przewiduje się też drogę odwoławczą w przypadku zatwierdzenia albo odrzucenia planu,
• pracownicy powinni być objęci pełną ochroną prawa pracy przez cały okres trwania postępowań dotyczących restrukturyzacji zapobiegawczej,
• państwa członkowskie zachęca się do wprowadzenia testu rentowności działalności, którego przeprowadzenie wykluczy z restrukturyzacji zapobiegawczej podmioty, które nie unikną niewypłacalności,
• państwa członkowskie mają też prawo do ograniczenia ilości przypadków, w których dłużnicy będą mieli dostęp do tej procedury (np. tak jak ma to miejsce przy okazji upadłości konsumenckiej, tj. raz na 10 lat).

Państwa członkowskie zostały zobowiązane do zapewnienia niewypłacalnym dłużnikom co najmniej jednego postępowania, które może doprowadzić do całkowitego umorzenia ich długów. Państwa członkowskie mogą też wymagać od dłużnika zaprzestania prowadzenia działalności handlowej, gospodarczej, rzemieślniczej lub zawodowej, której dotyczą długi niewypłacalnego przedsiębiorcy. Państwa członkowskie mogą wprowadzić ograniczenia co do dostępu do tego rozwiązania, zwłaszcza wobec dłużników, którzy działali względem wierzycieli lub innych zainteresowanych podmiotów nieuczciwie lub w złej wierze w momencie zaciągania długów.

Przytoczone wyżej założenia Dyrektywy nie są w żadnej mierze wyczerpujące – Dyrektywa przewiduje wiele wyjątków wobec ustanowionych w niej zasad, na które w istotnym stopniu mogą wpływać państwa członkowskiego w ramach krajowych regulacji, a także przewiduje inne szczegółowe regulacje dotyczące np. środków zwiększających skuteczność postępowań dotyczących restrukturyzacji, niewypłacalności i umorzenia długów.

Fakt podjęcia inicjatywy ustawodawczej na poziomie europejskim w zakresie uniknięcia niewypłacalności zasługuje na aprobatę. Cieszy również fakt dość szczegółowego określenia charakterystyki restrukturyzacji zapobiegawczej, w tym w odniesieniu do sytuacji pracowników dłużnika. Na uwagę zasługują też rozwiązania zaprojektowane z myślą o ewentualnym, późniejszym postępowaniu upadłościowym takie jak wstrzymanie obowiązku dłużnika do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości lub ochrona przed uznaniem czynności za bezskuteczną, która obejmuje także transakcje, które są racjonalnie i niezwłocznie konieczne do prowadzenia negocjacji w sprawie planu restrukturyzacji lub do jego realizacji.

Zgodnie z przepisami końcowymi Dyrektywy, państwa członkowskie przyjmują i publikują do dnia 17 lipca 2021 roku przepisy ustawowe, wykonawcze i administracyjne niezbędne do jej wykonania. Również od tego dnia państwa członkowskie zobowiązane są do stosowania tych przepisów. Jeżeli państwo członkowskie napotka szczególne trudności co do jej wdrożenia w ww. terminie, może skorzystać z prawa do przedłużenia tego okresu maksymalnie o rok, tj. do 17 lipca 2022 roku.

Projekt polskiej ustawy wdrażającej nie został dotychczas opublikowany.

Restrukturyzacja zapobiegawcza | Ochrona przed niewypłacalnością | Unijny system ochrony