Voor het onder controle krijgen van de verspreiding van COVID-19 (of: de coronacrisis) en het beperken van de negatieve maatschappelijke en economische gevolgen, implementeert het Kabinet een aantal noodmaatregelen. Deze noodmaatregelen zijn bedoeld om ondernemers, werkgevers, werknemers en ouders tegemoet te komen. De middelen die hiervoor worden vrijgemaakt zijn eveneens ongekend: mocht een kwart van de werkgevers een aanvraag doen voor gemiddeld 45 procent van hun loonsom onder de Tijdelijke Noodmaatregel Overbrugging Werkgelegenheid (NOW), dan zijn de verwachte uitgaven hiervan circa € 10 miljard in de eerste drie maanden¹. Ook het tempo waarmee deze maatregelen worden geïmplementeerd en tot uitvoering worden gebracht is hoger dan ooit.

De uitvoering van de noodmaatregelen gebeurt in de meeste gevallen door grote uitvoeringsorganisaties die onder verantwoordelijkheid vallen van een ministerie. Deze organisaties worden veelal in een driehoek bestuurd: de besturingsdriehoek. Hierin wordt een onderscheid gemaakt tussen eigenaar, opdrachtgever en opdrachtnemer². In dit artikel bekijken we of dit sturingsmodel bestand is tegen de implementatie en uitvoering van noodmaatregelen en geven we drie aandachtspunten mee.

Om de balans te vinden tussen de korte-termijnopdracht, de haalbaarheid en de uitvoerbaarheid hiervan en het lange-termijnperspectief, wordt bij veel ministeries gebruikgemaakt van het agentschaps- of driehoeksmodel. Hierin worden drie rollen onderscheiden:

De besturingsdriehoek moet leiden tot een doelmatiger uitvoering van taken van de Rijksoverheid, door de verschillende belangen van opdrachtgever, opdrachtnemer en eigenaar zorgvuldig tegen elkaar af te wegen. Het doel is om op die manier dezelfde kwaliteit van dienstverlening te kunnen leveren tegen lagere kosten, of bij gelijke kosten meer kwaliteit te kunnen leveren.  

Het kabinet ondersteunt werkgevers en zelfstandigen in de coronacrisis door negen generieke financiële noodregelingen³ in het leven te roepen. Dit zijn bijvoorbeeld de eerdergenoemde Tijdelijke Noodmaatregel Overbrugging Werkgelegenheid (NOW), de Tegemoetkoming Ondernemers Getroffen Sectoren COVID-19 (TOGS), de Garantie Ondernemersfinanciering (GO) of de Borgstelling MKB-kredieten (BMKB). De meeste van de noodmaatregelen zijn binnen enkele weken tot uitvoering gebracht door de grote uitvoeringsorganisaties van de Rijksoverheid. Dit zijn organisaties als de Belastingdienst, het UWV, de Sociale Verzekeringsbank (SVB) of de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO). Aan het begin van dit jaar werd door ABDTOPConsult geconcludeerd dat de uitvoeringsorganisaties – ook zonder crisis – onder druk staan. Eén van de bevindingen uit het traject ‘Werk aan uitvoering’ was dat het bewonderenswaardig is dat er nog veel goed gaat, maar dat de grenzen bereikt zijn⁴. Over de besturingsdriehoek wordt in het rapport geschreven dat de werking ervan de afgelopen jaren is verbeterd⁵, maar dat er weinig aandacht is voor de kwaliteit en continuïteit van de dienstverlening. De aandacht, van met name opdrachtgevers, ligt bij de actualiteit. In eerdere crises, zoals bij de verhoogde instroom van vluchtelingen in 2015, hebben we gezien dat het uitvoeren van (nood) maatregelen op de eerste plaats staat. De kans bestaat echter dat opdrachtgever, eigenaar en opdrachtnemer hierdoor snel voorbij gaan aan het creëren van de juiste randvoorwaarden om maatregelen te kunnen uitvoeren, en dat daardoor een (te) hoge druk wordt gelegd op de uitvoerende organisatie. Dit komt bijvoorbeeld doordat het reguliere takenpakket niet wordt verlicht, of er geen extra middelen worden vrijgemaakt. De consequentie hiervan is dat de normale dienstverlening nog verder onder druk komt te staan.

Logischerwijs zet de snelle implementatie en uitvoering van (nood) maatregelen de reguliere manier van sturen en uitvoeren onder druk. In lijn met eerdere rapporten en op basis van onze eigen ervaringen bij ministeries en uitvoeringsorganisaties zien we drie aandachtspunten bij de uitvoering van (nood) maatregelen. 

Tijdens crises, zoals nu de huidige coronacrisis, bestaat een grote druk om maatregelen snel uit te laten voeren door de uitvoeringsorganisaties van de Rijksoverheid. De besturingsdriehoek legt de basis voor een zorgvuldige afweging tussen opdrachtgever, opdrachtnemer en eigenaar door een terugkerend gesprek te voeren over hoe opdracht en budget, een doelmatige en effectieve uitvoering, en de continuïteit en toekomstbestendigheid van een uitvoeringsorganisatie zich tot elkaar verhouden. Tegelijkertijd zien we ook dat de driehoek tijdens crises onder (politieke) druk komt te staan, en dat er soms moet worden afgeweken van bestaande afspraken omdat de snelheid waarmee noodmaatregelen geïmplementeerd moeten worden hierom vraagt. Als uitvoeringsorganisatie is het van belang om zuiver in je rol te blijven, en in de besturingsdriehoek het gesprek aan te gaan over de risico’s en randvoorwaarden waaronder de uitvoering van noodmaatregelen plaats kan vinden. Ook in deze omstandigheden bestaat de mogelijkheid een verzoek af te wijzen als de risico’s te groot zijn of de beoogde organisatie niet toegerust is om de taak uit te voeren. Wanneer de druk minder hoog is kunnen we door middel van evaluaties en geleerde lessen uit deze periode de afspraken en de werking van de besturingsdriehoek verder aanscherpen.

Tot slot, in de afgelopen weken zijn verschillende noodmaatregelen tot uitvoering gebracht die de negatieve financiële consequenties van deze crisis beperken. De grote uitvoeringsorganisaties van ons land hebben dit, in overleg met de andere partijen in de besturingsdriehoek, uitzonderlijk snel opgepakt en uitgevoerd, met een knap resultaat als gevolg. Een resultaat waar we als samenleving trots op mogen zijn!

Neem voor meer informatie contact op met Elin Berfelo, (070) 338 2131 of per e-mail.