Η τριπλή φύση της διακυβέρνησης στις οικογενειακές επιχειρήσεις

Πολλά έχουν λεχθεί και έχουν γραφτεί για τη διακυβέρνηση στις επιχειρήσεις. Αλλά λίγα αφορούν στις οικογενειακές επιχειρήσεις. Και για να έχουμε ένα σημείο αναφοράς, ως οικογενειακές επιχειρήσεις εννοούμε τις επιχειρήσεις που ανήκουν ή ελέγχονται από μια ή περισσότερες οικογένειες, και πιο συγκεκριμένα, που ανήκουν ή ελέγχονται από μια ομάδα συγγενών από την πρώτη γενιά και μετά. Το ανήκουν είναι ξεκάθαρο, το ελέγχουν σημαίνει ότι μπορεί στην ιδιοκτησία να είναι και άλλοι εκτός οικογένειας, αρκεί τον έλεγχο να τον έχει η οικογένεια.

Θα ακουστεί παράξενο αλλά η διακυβέρνηση στις οικογενειακές επιχειρήσεις είναι πιο σύνθετη και περίπλοκη από τη διακυβέρνηση στις «άλλες», τις μη οικογενειακές. Και διευκρινίζω, για τις οικογενειακές επιχειρήσεις, όπως ορίσθηκαν παραπάνω, όταν λέμε διακυβέρνηση εννοούμε τα εξής τρία συστήματα «διακυβέρνησης»:

• Την Διακυβέρνηση της ιδιοκτησίας
• Την Διακυβέρνηση της οικογένειας
• Την Διακυβέρνηση της επιχείρησης

Πριν δούμε τα χαρακτηριστικά τους, να πούμε ότι ΟΛΕΣ οι οικογενειακές επιχειρήσεις ΕΧΟΥΝ ένα πλαίσιο διακυβέρνησης. Είναι αυτό που ονομάζουμε «φυσική διακυβέρνηση», που απεικονίζεται σε εκφράσεις όπως «Έτσι λειτουργούμε εμείς στην εταιρία μας» και πολλές φορές πηγάζει από τις αρχές, τις αξίες και τα πιστεύω του/των ιδρυτών.

Ας δούμε όμως τα χαρακτηριστικά της κάθε μίας από τις 3 διακυβερνήσεις.

Σε μια οικογενειακή επιχείρηση η έννοια της ιδιοκτησίας είναι αρκετά διαφορετική από μια μη οικογενειακή γιατί συνήθως οι ιδιοκτήτες είναι αρκετά λιγότεροι και έχουν καθοριστική συμβολή και άποψη για τη στρατηγική κατεύθυνση και το μέλλον της επιχείρησης. Η μεταβίβαση (πώληση ή δωρεά) μετοχών (ιδιοκτησίας) υπάγεται σε άτυπους ή «επίσημους» όρους και περιορισμούς, μέσω συμφωνίας μετόχων, και πολλές φορές επιτρέπεται μόνο μεταξύ μελών της οικογένειας. Σε αντίθεση με τις μη οικογενειακές/εισηγμένες όπου η ιδιοκτησία είναι απρόσωπη, οι μέτοχοι είναι πολλοί και ασύνδετοι μεταξύ τους και η αγοραπωλησία μετοχών είναι ελεύθερη. Η πληθώρα των ιδιοκτητών καθιστά δε αδύνατη την ενασχόληση τους με τη στρατηγική κατεύθυνση της εταιρίας και το μόνο, πιθανότατα, ενδιαφέρον τους είναι πότε να πουλήσουν.

Σε αυτή την περίπτωση στις οικογενειακές επιχειρήσεις  όπου οι ιδιοκτήτες αποφασίζουν για τα σημαντικά ζητήματα της επιχείρησης, η διακυβέρνηση ιδιοκτησίας, προσφέρει ένα πλαίσιο για λήψη αποφάσεων με οργανωμένο και συντεταγμένο τρόπο, όπου τα όρια, οι ευθύνες και ο τρόπος λογοδοσίας ενός εκάστου συζητούνται, αποφασίζονται και διαμορφώνονται ανάλογα με το κοινό συμφέρον. Πέραν αυτού, η διακυβέρνηση ιδιοκτησίας καθορίζει με ξεκάθαρο και κοινά αποδεκτό τρόπο, ποιος μπορεί να είναι μέτοχος (για παράδειγμα μόνο οι εξ’ αίματος απόγονοι ή και η ευρύτερη οικογένεια;), αν οι μέτοχοι θα είναι και εργαζόμενοι, (υποχρεωτικά, ή όχι;) Πώς μπορούν να αγοραστούν και να πουληθούν οι μετοχές μεταξύ των μετόχων/μελών της οικογένειας και πως καθορίζεται η τιμή (ελεύθερα μεταξύ ενδιαφερομένων ή με κάποιο προσυμφωνημένο τρόπο;). Αλλά και ποια τα όρια κινδύνων που προτίθενται να αναλάβουν οι ιδιοκτήτες, ακόμα  ποιες αποφάσεις μπορεί να εκχωρηθούν στο management.

Αυτά τα ζητήματα συζητούνται σε συμβούλια ιδιοκτητών και όχι στα διοικητικά συμβούλια όπου ο ρόλος τους είναι η υλοποίηση της στρατηγικής, η εποπτεία της διοίκησης της επιχείρησης και η υποστήριξη αλλά και αξιολόγηση του management.  

Η διακυβέρνηση της οικογένειας σκοπό έχει να δημιουργήσει την «κόλλα» μεταξύ των μελών της οικογένειας ιδιαίτερα όταν η οικογένεια μεγαλώνει και περνά από γενιά σε γενιά. Σκοπό έχει να καλλιεργήσει ισχυρούς δεσμούς και να διασφαλίσει την οικογενειακή συνοχή, να μεταλαμπαδεύσει τις αξίες και το επιχειρηματικό πνεύμα στις επόμενες γενιές και να ενθαρρύνει τις συζητήσεις μεταξύ όλων των μελών της οικογένειας, κατανοώντας τη θέση και τις αγωνίες της νέας γενιάς αλλά και των συζύγων, που πολλές φορές βλέπουν την επιχείρηση να είναι εκτός των δικών τους ορίων. Αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι σύζυγοι είναι οι γονείς της επόμενης γενιάς και ότι συμβάλλουν τα μάλα στη διαμόρφωση και διάχυση των οικογενειακών αξιών και κουλτούρας στα παιδιά και διαμορφώνουν τους χαρακτήρες και τις προσωπικότητες των ηγετών της επόμενης γενιάς.

Εξάλλου, στη διεθνή βιβλιογραφία, με βάση πληθώρα εμπειρικών ερευνών, έχει διαμορφωθεί το μοντέλο του κοινωνικού-συναισθηματικού πλούτου, το οποίο αναδεικνύει το γεγονός ότι οι οικογενειακές επιχειρήσεις δεν επιδιώκουν μόνο οικονομικούς στόχους και δεν εστιάζουν αποκλειστικά στην αύξηση της οικονομικής αξίας της επιχείρησης μέσω της βελτίωσης των οικονομικών μεγεθών (πωλήσεων, κερδών, μερισμάτων κλπ). Επιγραμματικά, υπό αυτήν την έννοια συντάσσονται η ταύτιση οικογένειας και επιχείρησης,  η ανάπτυξη στενών δεσμών μεταξύ των μελών της οικογένειας, το συναισθηματικό δέσιμο (συναισθηματική προσήλωση) των μελών της οικογένειας στην επιχείρηση, η πρόθεση διαιώνισης της επιχείρησης στις επόμενες γενιές. Έννοιες όπως αυτές στοχεύει να διαχειριστεί η διακυβέρνηση της οικογένειας.

Η διακυβέρνηση της επιχείρησης αφορά στη λειτουργία του Διοικητικού Συμβουλίου, όπου τα μέλη του, είτε είναι μέλη της οικογένειας είτε όχι, είτε είναι ιδιοκτήτες είτε όχι, έχουν ένα κυρίαρχο σκοπό, να «μεταφράσουν» το όραμα και κοινό σκοπό της οικογένειας σε στρατηγική και να διασφαλίσουν ότι η διοίκηση της επιχείρησης υλοποιεί με επιτυχία το στρατηγικό αυτό σχέδιο. Και εδώ αρχίζουν τα δύσκολα γιατί το όραμα και ο κοινός σκοπός δεν είναι πάντα ξεκάθαρος αλλά και γιατί αλλάζει και εξελίσσεται όταν αλλάζει και εξελίσσεται και η ιδιοκτησία με την έλευση της επόμενης γενιάς. Επίσης ο ρόλος του Διοικητικού Συμβουλίου ενίοτε θεωρείται ασαφής και μη απαραίτητος επειδή η οικογένεια, η ιδιοκτησία και το management μπορεί να ταυτίζονται σε μεγάλο βαθμό.

Ωστόσο, όπως αναδεικνύεται από τον ανωτέρω διαχωρισμό των τριών συστημάτων (ή πλαισίων) διακυβέρνησης, κάθε ένα από τα συστήματα αυτά έχει ένα διακριτό ρόλο, ο οποίος πρέπει να αναγνωρίζεται και να καθορίζεται με σαφήνεια ακόμα και αν ασκείται από τα ίδια πρόσωπα. Θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι στις οικογενειακές επιχειρήσεις κάποιος συχνά καλείται να ανταπεξέλθει σε πολλαπλούς ρόλους.

Με απλά λόγια, έχει πολλά «καπέλα» που μπορεί να φορέσει και ανάλογα με ποιο καπέλο φορά σε κάποιο θέμα, αντίστοιχη (πρέπει να) είναι και η οπτική και η συμπεριφορά του. Για παράδειγμα, ένα μέλος της οικογένειας μπορεί να είναι, μέτοχος, διευθυντής, πατέρας (για τα παιδιά του) παιδί (για τον πατέρα του), ανιψιός, ξάδελφος, προϊστάμενος (κάποιων), υφιστάμενος (κάποιων άλλων), κλπ. Ανάλογα με το τι καπέλο φορά στη συγκεκριμένη περίπτωση, ανάλογη θα πρέπει να είναι και η οπτική και ενίοτε η διαχείριση του ζητήματος.  Και το σπουδαιότερο, αναγνωρίζοντας την πολυπλοκότητα αυτή, θα  είναι σε θέση να αντιληφθεί και να κατανοήσει τη οπτική τα κίνητρα και αγωνίες του της άλλης πλευράς.

Εν κατακλείδι, η διακυβέρνηση στις οικογενειακές επιχειρήσεις είναι σημαντική διότι θέτει κανόνες, διαδικασίες και ένα οργανωμένο πλαίσιο επικοινωνίας, διαβούλευσης και λήψης σημαντικών αποφάσεων, τόσο για την οικογένεια όσο και για την επιχείρηση. Αλλά έχει νόημα και προστιθέμενη αξία όταν υπάρχει σχετικό βάθος και πολυπλοκότητα στην οικογένεια. Όταν δηλαδή περνά μια οικογενειακή επιχείρηση στη δεύτερη και ιδίως στην τρίτη και μεταγενέστερη γενιά και τα μέλη έχουν αυξηθεί. Αλλιώς, ναι, μπορεί αν είναι μια γραφειοκρατική διαδικασία, και το «εμείς έτσι πάντα λειτουργούσαμε στην εταιρία μας» να έχει νόημα.