TSUE: umowy BIT naruszają autonomię prawa Unii Europejskiej

Umowy BIT naruszają autonomię prawa Unii Europejskiej

2018-04-11

2018-04-11

Opublikowany został długo oczekiwany wyrok TSUE

W dniu 6 marca 2018 r. opublikowany został długo oczekiwany wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej („TSUE”) dotyczący umów o popieraniu i wzajemnej ochronie inwestycji (ang. BIT – Bilateral Investment Treaties) zawartych pomiędzy krajami członkowskimi Unii Europejskiej („UE”). Wyrok potwierdza pogląd Komisji Europejskiej, która stoi na stanowisku, że umowy takie są niezgodne z prawem UE. 

Umowy o popieraniu i wzajemnej ochronie inwestycji są umowami międzynarodowymi zawieranymi pomiędzy dwoma państwami. Ich celem jest ochrona inwestorów zagranicznych przed działaniami państwa takimi jak m.in. dyskryminacja, wywłaszczenie bez należnego odszkodowania czy błędne decyzje urzędników państwowych. W sytuacji poniesienia szkody na skutek działań państwa, inwestorzy mogą dochodzić roszczeń w postępowaniu arbitrażowym prowadzonym przez niezależny sąd polubowny.


 W wyroku z dnia 6 marca 2018 r. (C-284/16) Trybunał stwierdził, że postanowienia umów międzynarodowych zawartych pomiędzy państwami członkowskimi UE umożliwiające inwestorowi z jednego umawiającego się państwa wszczęcie postępowania przed sądem polubownym przeciwko drugiemu umawiającemu się państwu są niezgodne z przepisami Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej („TFUE”).


W 2004 r. holenderska spółka Achmea B.V., korzystając z liberalizacji rynku usług ubezpieczenia zdrowotnego na Słowacji, utworzyła tam spółkę zależną oferującą usługi prywatnego ubezpieczenia zdrowotnego. Inwestycja była objęta ochroną wynikającą z umowy o wspieraniu i wzajemnej ochronie inwestycji pomiędzy Republiką Słowacką a Królestwem Niderlandów. Dwa lata później rząd słowacki częściowo wycofał się z liberalizacji rynku prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych. Wprowadzony został zakaz wypłaty zysków osiągniętych w drodze działalności w zakresie prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych. Zdaniem Achmea B.V., w konsekwencji uchwalenia zakazu (uznanego później za niekonstytucyjny przez Sąd Konstytucyjny Republiki Słowackiej) spółka poniosła szkodę. Na podstawie BIT-u Achmea B.V. wszczęła postępowanie arbitrażowe przeciwko Słowacji i na mocy orzeczenia sądu polubownego uzyskała odszkodowanie w wysokości 22,1 mln EUR. Republika Słowacka wniosła skargę o uchylenie orzeczenia sądu polubownego do Federalnego Trybunału Sprawiedliwości w Niemczech, który skierował pytanie prejudycjalne do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.


W wyroku Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej stwierdził, że klauzula arbitrażowa zawarta w umowie o popieraniu i wzajemnej ochronie inwestycji pomiędzy Słowacją i Holandią (a także w każdej innej umowie tego typu) narusza autonomię prawa Unii Europejskiej, ponieważ sąd polubowny powołany do rozstrzygnięcia sporu dokonuje wykładni i stosowania prawa unijnego, co na mocy TFUE może być dokonane jedynie w procedurze ustanowionej przez Traktat. Jak wskazał Trybunał, klauzula arbitrażowa „może podważyć zasadę wzajemnego zaufania między państwami członkowskimi oraz zachowanie szczególnego charakteru prawa ustanowionego w traktatach (…) i nie jest w związku z tym zgodny z zasadą lojalnej współpracy”.


Podstawową konsekwencją wyroku TSUE może być rozwiązanie istniejących obecnie pomiędzy krajami Unii Europejskiej umów o popieraniu i wzajemnej ochronie inwestycji. Co oczywiste, wpłynie to niekorzystnie na sytuację inwestorów. Głównym celem przyświecającym instytucji BIT-ów jest przyciągnięcie inwestorów poprzez objęcie ich wzmożoną ochroną inwestycji, zmniejszeniem ryzyka inwestycyjnego i zapewnienie inwestorom z jednego z krajów umawiających się gwarancji ochrony przed działaniami drugiego umawiającego się państwa. Z tego powodu sądy polubowne w sporach z państwami zwykle przyznawały rację inwestorom i zasądzały na ich rzecz wysokie odszkodowania. Rozstrzyganie sporów przez sąd polubowny – zewnętrzny względem kraju pochodzenia inwestora oraz kraju goszczącego – stanowiło gwarancję bezstronności organu rozstrzygającego. Wyrok TSUE może spowodować, że sądy krajowe państw unijnych zaczną odmawiać uznania i wykonania wyroków arbitrażowych wydanych w sporach wewnątrz Unii Europejskiej.


Funkcją BIT-ów jest także znaczne ograniczenie ryzyka inwestycyjnego, w tym ryzyka podatkowego związanego z inwestycjami. Należy pamiętać, że system podatkowy i obciążenia podatkowe są istotnym czynnikiem wpływającym na decyzje inwestorów o miejscu lokalizacji inwestycji. Ponadto jak zostało wskazane wcześniej, BIT-y chronią przed błędnymi decyzjami urzędników państwowych, a więc także błędnymi decyzjami organów podatkowych.


Wyrok TSUE stanowi silny argument krajów dążących do rozwiązania umów, w tym Polski. Już w 2016 r. istniejące ówcześnie Ministerstwo Skarbu Państwa informowało o przystąpieniu do analizy zawartych przez Polskę BIT-ów. W grudniu 2017 r. wypowiedziana została umowa z Portugalią, w lutym br. ratyfikowane zostało porozumienie o zakończeniu umowy BIT z Danią, a obecnie są procedowane projekty ustaw o wypowiedzeniu umów w sprawie popierania i wzajemnej ochrony inwestycji z Francją, Cyprem, Belgią i Luksemburgiem i Holandią. Jak zostało wskazane w uzasadnieniach projektów tych ustaw, powodem przystąpienia do wypowiadania umów były nie tylko wskazania Komisji Europejskiej, ale też wysokie koszty ponoszone przez Polskę w związku z postępowaniami arbitrażowymi, szacowane na kwotę w wysokości 53 mln złotych.


Istniejące BIT-y mogą zostać rozwiązane w drodze wypowiedzenia albo za porozumieniem stron. Należy przy tym mieć na uwadze, że jednostronne wypowiedzenie umów przez Polskę nie spowoduje natychmiastowego zakończenia ich obowiązywania. Po pierwsze, umowy o popieraniu i wzajemnej ochronie inwestycji zawierają konkretne obostrzenia związane z możliwością ich wypowiadania (np. okresy wypowiedzenia), po drugie, zgodnie z tzw. klauzulą sunset clause, ochrona inwestorów wynikająca z umów może trwać kilka albo nawet kilkanaście kolejnych lat po wypowiedzeniu BIT-u.